(το κείμενο δημοσιεύτηκε στο δεύτερο τεύχος του Η Ζωή Πλαγίως με τον τίτλο "Αυτή η άκρως υπαρκτή διαταραχή")

Σε πρόσφατο δημοσίευμα αφιερωμένο σε μια ελληνική επιστημονική έρευνα για τη Διαταραχή Ελλειμματικής Προσοχής–Υπερκινητικότητας (ΔΕΠ-Υ), υπάρχει η φωτογραφία ενός μικρού κοριτσιού που κάθεται σκεφτικό. Από κάτω η λεζάντα γράφει: «Ένα αφηρημένο, ρομαντικό προσωπάκι μπορεί να κρύβει μια ύπουλη διαταραχή στα κοριτσάκια, αντίθετα με τα αγόρια που παρουσιάζουν συνήθως υπερκινητικότητα». Παρακάτω η παιδονευρολόγος εξηγεί: «Η συχνότητα εμφάνισης της ΔΕΠ-Υ παγκοσμίως, όπως προκύπτει από όλες τις μελέτες, με τις οποίες συνάδει και η δική μας είναι της τάξεως του 5-10%. Μιλούμε δηλαδή για ένα αξιοσημείωτο ποσοστό του πληθυσμού που εμφανίζει αυτήν την άκρως υπαρκτή διαταραχή. Παράλληλα δεν υπάρχει αμφιβολία ότι τα παιδιά που χρειάζεται να λαμβάνουν φάρμακα για τη διαταραχή ωφελούνται πράγματι από αυτά»[1].

 Τις τελευταίες δεκαετίες ολοένα περισσότερες μελέτες σε επιστημονικά περιοδικά προάγουν τη θεωρία πως τα προβλήματα της συμπεριφοράς και του συναισθήματος οφείλονται σε εγκεφαλικές διαταραχές, για τη θεραπεία των οποίων χρειάζεται φαρμακευτική αγωγή. Επιβάλλεται με το πέρασμα του χρόνου ένα βιολογικό μοντέλο κατανόησης της συμπεριφοράς. Οι υποστηρικτές του προβάλουν σαν επιχείρημα πολυάριθμες μελέτες για το DNA και την απεικόνιση του εγκεφάλου, χρηματοδοτούμενες κατά κύριο λόγο από τις μεγάλες φαρμακευτικές εταιρείες. Μέσα από μια τέτοια θεώρηση, η στεναχώρια και η ανία θέτουν την υποψία της κατάθλιψης, ενώ το παιδί που φαίνεται ζωηρό παραπέμπεται για να εξεταστεί με την υπόνοια πως είναι υπερκινητικό. Η επιστημονική κοινότητα επιμένει να αναζητά κριτήρια για την παθολογία της συμπεριφοράς κατασκευάζοντας ολοένα περισσότερες διαγνώσεις.

Δυο ψυχιατρικές διαταραχές και μια εισαγγελική έρευνα

Ένα σημαντικό μέρος των μελετών που αφορούν τη ΔΕΠ-Υ είναι αποτέλεσμα της εργασίας μιας ομάδας παιδοψυχιάτρων στο Πανεπιστημιακό Νοσοκομείο του Χάρβαρντ, επικεφαλής της οποίας είναι ο Τζ. Μπίντερμαν (J. Beiderman). Ο Μπίντερμαν θεωρείται από τους Αμερικανούς συναδέλφους του αυθεντία στο χώρο των διαταραχών της συμπεριφοράς και μέσα από ομιλίες και άρθρα του προωθεί τη χορήγηση ψυχιατρικών φαρμάκων σε παιδιά και εφήβους.

 Μια από τις καινοτόμες ιδέες της ομάδας του Χάρβαρντ ήταν να προσαρμόσει τα κριτήρια για τη διπολική διαταραχή (μια εκσυγχρονισμένη ονομασία για τη μανιοκατάθλιψη) έτσι ώστε να αντανακλούν και στις δυσκολίες της συμπεριφοράς των παιδιών. Με αυτόν τον τρόπο άνοιξε ο δρόμος ώστε πλέον, στις ΗΠΑ, τα λεγόμενα αντιψυχωσικά φάρμακα χορηγούνται όχι μόνο σε ενήλικες αλλά και σε παιδιά ακόμη και μικρότερα των τεσσάρων ετών. Μόνο κατά το έτος 2007, μισό εκατομμύριο παιδιά και έφηβοι επισκέφθηκαν κάποιον παιδοψυχίατρο και έλαβαν συνταγή με ένα τουλάχιστον αντιψυχωσικό φάρμακο. Στα αμερικανικά σχολεία, ένα στα πέντε λευκά αγόρια ηλικίας 10 ως 14 ετών λαμβάνει αγωγή για τη ΔΕΠ-Υ. Συχνά τα Μ.Μ.Ε. στις ΗΠΑ αναφέρονται σε μια επιδημία ψυχικών διαταραχών της παιδικής ηλικίας. Αρκετοί είναι οι ειδικοί που ασκούν κριτική σ’ αυτό το φαινόμενο ερμηνεύοντάς το ως μια διεύρυνση των κριτηρίων της ψυχοπαθολογίας προς όφελος των φαρμακευτικών εταιρειών.

 Το 2008 άρχισε εισαγγελική έρευνα για τις κρυφές χρηματοδοτήσεις της ομάδας Μπίντερμαν από φαρμακευτικές εταιρείες. Αποκαλύφθηκε ότι τα μέλη της παιδοψυχιατρικής ομάδας του κορυφαίου πανεπιστημίου στον κόσμο εισέπραξαν από φαρμακοβιομηχανίες ένα με ενάμιση εκατομμύριο δολάρια ο καθένας μέσα στην τελευταία δεκαετία. Ο Μπίντερμαν αρνήθηκε τις κατηγορίες υποστηρίζοντας ότι ήταν μια απλή παρεξήγηση[2]. Η υπόθεση δεν έχει καταλήξει μέχρι σήμερα πουθενά. Οι εισαγγελικές έρευνες μπερδεύονται συχνά με τα αόρατα νήματα της εξουσίας, ίσως.

 Διάλογοι

 Πολλοί ειδικοί δηλώνουν ότι αισθάνονται σιγουριά με το να χορηγούν ψυχιατρικά φάρμακα σε παιδιά και εφήβους. Αναφέρονται σε διεθνή επιστημονικά περιοδικά τα οποία δημοσιεύουν έγκυρες μελέτες για την αποτελεσματικότητα της φαρμακευτικής αγωγής. Διαπιστώνουν εξάλλου και εμπειρικά ότι η χορήγηση ενός φαρμάκου έχει σημαντικά οφέλη στο συναίσθημα και τη συμπεριφορά. Έχουν αναγνωρίσει ότι, χωρίς το φάρμακο, τα πράγματα μέσα στην οικογένεια ή το σχολείο μπορεί να γίνουν χειρότερα. Η αγωγή για τη ΔΕΠ-Υ, για παράδειγμα, μπορεί να βοηθήσει ένα παιδί να τα καταφέρει καλύτερα μέσα στην τάξη. Ένα απλό αγχολυτικό μπορεί να καταστείλει έναν έφηβο που εκφράζεται βίαια, έτσι ώστε να ανοίξει ο δρόμος για πιο ήπιες παρεμβάσεις. Το φάρμακο, ισχυρίζονται, μπορεί να αποτελέσει μια καλή αρχή για μια θεραπευτική σχέση, επειδή η οικογένεια θα διαπιστώσει πως οι χειρισμοί του ειδικού έχουν άμεσα αποτελέσματα.

 Από την άλλη πλευρά, αρκετοί είναι οι ειδικοί που ανησυχούν για τα όρια στη συνταγογράφηση των ψυχιατρικών φαρμάκων. Μια μειοψηφία στο χώρο της παιδοψυχιατρικής υπογραμμίζει ότι τα φάρμακα αυτά δεν έχουν μελετηθεί επαρκώς σε ό,τι αφορά τη μακροχρόνια επίδρασή τους στον αναπτυσσόμενο εγκέφαλο των παιδιών και των εφήβων. Υπάρχουν ερευνητές που επιμένουν ότι η αιτία των ψυχικών διαταραχών παραμένει άγνωστη. Υποστηρίζουν ότι δεν έχει προκύψει καμιά απόδειξη μέχρι σήμερα για την οργανική βάση διαταραχών όπως η ΔΕΠ-Υ, η κατάθλιψη, η ψύχωση κ.ο.κ. Επειδή απόδειξη θα ήταν η διαπίστωση πως όλοι οι άνθρωποι –έστω, οι περισσότεροι– που παρουσιάζουν την ίδια ψυχιατρική διαταραχή εμφανίζουν παρόμοια ευρήματα στις εξετάσεις που αφορούν τα επίπεδα ουσιών ή τη μορφολογία συγκεκριμένων περιοχών του εγκεφάλου. Ακόμα κι αν τα φάρμακα βοηθούν, καταλήγουν, αυτό δεν σημαίνει απαραίτητα ότι γνωρίζουμε σε τι βοηθούν.

 Υπάρχουν επίσης ειδικοί που έχουν μια ολότελα διαφορετική οπτική σε σχέση με τις λεγόμενες ψυχικές διαταραχές. Υποστηρίζουν ότι κάθε συμπεριφορά, δύσκολη ή μη, εκδηλώνεται και νοηματοδοτείται μέσα σε ένα πλαίσιο. Οι συμπεριφορές που συνδέονται με τη ΔΕΠ-Υ για παράδειγμα, δεν αποτελούν μόνο μια ένδειξη πως ένα παιδί δεν μπορεί να προσαρμοστεί στο πνεύμα και τους κανόνες του σχολείου. Υποδηλώνουν επιπλέον τη δυσκολία ενός συγκεκριμένου σχολικού πλαισίου ν’ ανταποκριθεί στις ανάγκες και τις απαιτήσεις των παιδιών εκείνων που διαφέρουν από το πρότυπο των ήσυχων μαθητών. Για τους ειδικούς αυτούς είναι σημαντική η κατανόηση του προβλήματος στο επίπεδο της σχέσης. Επειδή κάθε συμπεριφορά είναι συνάμα και επικοινωνία. Επειδή η θεραπεία είναι ο δρόμος εκείνος που οδηγεί σε περισσότερες επιλογές.

 Διαγνώσεις και κερδοφορία

 Οι ειδικοί της ψυχικής υγείας ασκούν μια βαθιά επίδραση στον τρόπο με τον οποίο κατανοούμε τις συναισθηματικές δυσκολίες και τα προβλήματα της συμπεριφοράς. Ο Μπίντερμαν λόγω της θέσης ισχύος που κατέχει, μαθαίνουμε ότι κατασκευάζει διαγνώσεις με τέτοια απήχηση ώστε να διαχέονται στη γλώσσα των ειδικών παγκοσμίως. Ο όρος «διπολικό παιδί» έχει αρχίσει να ευδοκιμεί στον δυτικό κόσμο, με ανυπολόγιστα οφέλη για τη φαρμακοβιομηχανία αλλά με απρόβλεπτες συνέπειες για εκατομμύρια οικογένειες. Πριν από μερικά χρόνια δεν υπήρχε καν στην καθημερινή ομιλία ο όρος «υπερκινητικό παιδί». Σήμερα πληροφορούμαστε ότι ένα στα δέκα παιδιά μπορεί να εμφανίζει μια τέτοια «άκρως υπαρκτή διαταραχή».

 Η έρευνα που ξεκίνησε στις ΗΠΑ για το χρηματισμό της ομάδας Μπίντερμαν ώθησε την κυβέρνηση της Αυστραλίας να αποσύρει τα επίσημα πρωτόκολλα για τη διάγνωση και την αντιμετώπιση της ΔΕΠ-Υ[3]. Αντίστοιχα, στο Ηνωμένο Βασίλειο έχει ξαναρχίσει ένας διάλογος μεταξύ των ειδικών για τον επαναπροσδιορισμό και την αντιμετώπιση των ψυχικών διαταραχών στην παιδική και την εφηβική ηλικία. Στην Ελλάδα η υπόθεση Μπίντερμαν διατηρήθηκε στην αφάνεια.

 Δημήτρης Φιλοκώστας, Παιδοψυχίατρος
Θεσσαλονίκη

[1] εφημερίδα Το Βήμα, 24/10/2010, “Η παρεξηγημένη διαταραχή”

[2] NY Times, 08/06/2008, “Researchers Fail to Reveal Full Drug Pay”

[3] www.news.com.au, 23/11/2009, “ADHD guidelines pulled after payment scandal”